Pčele su socijalna bića, prilagođena životu u zajednicama sa po više desetina hiljada jedinki, među kojima vladaju složeni biološki uzajamni odnosi i međusobna povezanost. [1]
Svaki član pčelinjeg društva ima biološki programiranu ulogu od čijeg izvršavanja zavisi njegov razvoj i opstanak i razvoj i opstanak pčelinjeg društva u celini, a njihov život praćen je velikom dinamikom i promenama u zavisnosti od životnih uslova. Izvan pčelinjeg društva, takođe, kako matica i radilice tako ni trutovi ne mogu na duže vreme voditi samostalan život. [1]
Zbog člankovitog tela i organa za kretanje zglobljenih za telo svrstava se u kolo zglavkara. U klasu insekata svrstana je po tome što se kod nje razlikuju: glva, grudi, trbuh, tri para nogu i što diše trahejama. Zbog opnastih krila, razvoja potpunim preobražajem i usni aparat za grickanje i srkanje hrane, svrstana je u red opnokrilaca. [1]
Sastav pčelinjeg društva ima sezonski karakter, odnosno primeren je godišnjem dobu. U sezoni pčelinje društvo ima od 20.000 do 80.000 pčela radilica, jednu maticu i nekoliko stotina trutova. Za stvaranje i razvoj potomstva, preradu i čuvanje hrane pčelinje društvo mora imati gnezdo. Osnova gnezda u savremenom pčelarstvu se sastoji iz dvostranih vertikalnih satova ugrađenih u ramove prema tipu košnice. Za vreme toplog vremena (iznad 12℃) pčele se razmeštaju u prostore između saća koje nazivamo ulicama, a za vreme niskih temperatura (iznad 12℃) skupljaju se u klube (zimi). [1]
Na aktivnost pčela u društvu deluje više faktora kao što su: uzrast, fiziološko stanje, potrebe društva i spoljni faktori, pri čemu u njihovom životu razlikujemo dva osnovna perioda na osnovu kojih ih razvrstavamo u mlade pčele ili kućne pčele (spremačice i negovateljice) starosti od 0 do 21 dan i stare pčele ili izletnice, odnosno sakupljačice posle 21 dan života kada sakupljaju iz prirode polenov prah, nektar, vodu i propolis. Nakon izleganja mlade pčele se postepeno uključuju u kućne poslove tako da prođu sve faze rada u košnici. [1]
U prva 2-3 dana pčela radilica se hrani polenom i čisti svoje telo. Sa 3-5 dana starosti čisti ćelije saća, greje mlado leglo i hrani starije leglo. Mlade pčele starosti od 5-8 dana intenzivno hrane staro, a od 8-12 dana mlado leglo. Nakon 12 dana kod pčela zakržljaju mlečne zlezde, ali se usled izuzetne potrebe mogu ponovo aktivirati. Od 12-18 dana starosti aktiviraju se voskovne žlezde tako da je to period marljive građe saća ako su ispunjeni i drugi uslovi. Posle 18 do 21 dana starosti obavljaju stražarsku službu na letu košnice. [1]
Pčele poseduju izuzetno veliku prilagodljivost situacijama u kojima se nalaze. Naprimer može se desiti da stare pčele (najčešće kod slabijih društava) usled većeg lega i velikog obima posla oko legla ostaju i preuzimaju deo posla oko legla. S druge strane, kod snažnijih društava, kod jake paše jedan broj mladih pčela, čak, i uzrasta 4-5 dana, postaju izletnice i počinju da nose nektar i polenov prah, iako nisu prošle sve faze rada u košnici. Kad se uslovi normalizuju, pčele se vraćaju svojim ranijim zaduženjima. [1]
Tokom obilnih paša pčele ne lete na velike udaljenosti od košnice (1,5 - 2 km), a u slučaju slabije paše, mogu leteti i na udaljenosti preko 4 km. Za jedan kilogram meda pčele naprave od 100.000 do 150.000 letova. Za jednu ćeliju u saću napunjenu polenom pčele treba da donesu oko 18 polenskih tovara do košnice. Smatra se da od svih pčela u jednom pčelinjem društvu oko 50% donosi nektar, 25% samo polen i oko 17% nektar i polen istovremeno. Pored nektara i polena, pčele u košnicu donose vodu, kao i propolis sa pupoljaka različitih vrsta biljaka. [1]
Utvrđeno je da pčele imaju izuzetno razvijen osećaj za vreme, tako da u određeni čas u toku dana sleću na biljke, koje upravo tada počinju da luče nektar. [1]
Sa stanovišta godišnjeg ritma pčela, možemo razlikovati dva ciklusa uzrokovana godišnjim klimatskim promenama i fenološkim uslovima (cvetanja bilja). Zbog toga im je čitava unutrašnja i spoljna aktivnost vezana za nekoliko etapa i to:
Sve prethodno navedeno svrstava pčele među najorganizovanija i najfleksibilnija živa bića.
Svako pčelinje društvo u vreme njegovog biološki aktivnog perioda čine: matica, pčele radilice i trutovi.
Matica je jedina reproduktivno sposobna ženka, što omogućava njeno oplođivanje. U svakom pčelinjem društvu, u normalnim uslovima, postoji samo jedna matica, ali ako se nekim slučajem nađu dve, dolazi do beskompromisne borbe u kojoj strada slabija. Njena uloga je da posle oplodnje polaže jaja iz kojih će se izleći pčele radilice i matice (iz oplođenih) i trutovi (iz neoplođenih jaja). Samo oplođene matice mogu polagati oplođena jaja. Iz košnice izlazi u slučaju oplodnje, koju obavlja jednom u životu i to sparivanje sa 10-12 trutova i nakon toga nikada ne napušta košnicu osim u vreme rojenja. [1]
Pčele radilice se ponašaju različito prema oplođenoj i prema neoplođenoj matici. Ispitivanja su pokazala da stare pčele isteruju mladu maticu na oplodnju, što nije slučaj sa mladim pčelama. Ako se mlada matica ne spari u periodu od 20-30 dana od njenog izleganja, gubi sposobnost sparivanja i postaje trutuša. [1]
Matica može da položi u toku 24 sata do 2.000 jaja, a najplodnije i 3.000, u nekim slučajevima čak i više. U vreme najintenzivnijeg perioda težina položenih jaja za 24 sata nadmašuje težinu matice. Početak i intenzitet polaganja jaja različiti su i zavise od klimatskih i pašnih uslova, primarno godišnjeg doba. [1]
U toku jedne aktivne sezone pčelinjeg društva, matica može da položi do 200.000 jaja. Pčele radilice (hraniteljice) u vreme aktivne sezone obilato hrane maticu mlečom koji je bogat hranljivim i biološki aktivnim materijalima, a u periodu kad ne polaže jaja sa manje hrane, pretežno medom radi održavanja matice u životu. [1]
Najproduktivnija je u prve dve godine života, pa je preporučljivo nakon tog perioda zameniti staru maticu mladom. Društva sa starom maticom se sporije razvijaju i ne mogu spremna ući u glavnu pašu, zbog čega se i prinosi meda i voska smanjuju. [1]
Matica ne učestvuje u sakupljanju nektara, grejanju legla, ne luči vosak, niti može da proizvede mleč, jer nema razvijene podždrelne žlezde, a niti voskovne žlezde. Snaga i produktivnost pčelinjeg društva u mnogome zavise od osobina i kvaliteta matice. Pored polaganja jaja, matica ima regulirajuću ulogu u pčelinjem društvu. Telo oplođene matice stalno luči određene feromone koji se nazivaju matičini, a njihova uloga je u organizaciji aktivnosti pčelinjeg društva. [1]
U pčelinjem društvu maticu je lako prepoznati, jer postoje bitne razlike između nje i trutova i radilica. Oko dva puta je duža i 2,8 puta teža od radilice. Uz maticu se nalazi grupa pčela radilica (pratilja i hraniteljica) koje je hrane. U letnjem periodu to rade mlade pčele koje imaju najveću sposobnost lučenja mleča. U zimskom periodu taj zadatak obavljaju i stare pčele. [1]
Pčele radilice su najbrojniji članovi u pčelinjem društvu i njihov broj je promenljiv, odnosno ima sezonski karakter. Brojnost pčela radilica u pčelinjem društvu uslovljen je kvalitetom-plodnosti matice, količinom hrane u košnici, kvalitetom saća i drugih uslova za razvijanje legla. Njihov broj u sezoni u jednomatičnom društvu dostiže nekoliko desetina hiljada, a računa se da je biološki optimum oko 60.000, što je i u našoj praksi prihvaćeno. Pčele radilice su ženke sa nedovolno razvijenim polnim sistemom zbog čeka se ne mogu sparivati, odnosno nemaju reproduktivnu sposobnost. Po svom spoljašnjem izgledu bitno se razlikuje od matice i trutova, jer je njihovo telo manje i dostiže dužinu do 14mm. [1]
Životni vek pčele radilice u sezoni je vrlo kratak, oko 4 do 5 sedmica. U zimskom periodu, usled relativnog mirovanja i u jesen nagomilanih zaliha belančevina i masti, žive znatno duže oko 4-6 meseci. [1]
Pčele radilice obavljaju sve potrebne aktivnosti u košnici i van nje. Pri tome, ovisno od starosti, dele se na spremačice ili kućne pčele, odnosno negovateljice i sakupljačice ili izletnice. Spremačice su uglavnom mlade pčele, starosti do 21 dan, dok su skupljačice pčele starije od 21 dan. [1]
Nezavisno od ove podele, u vreme jake paše, u pčelinjem društvu se veoma brzo i jednostavno izvede preorijentacija u radu prilagođavanjem novonastalim uslovima, što je jedna od njihovih bitnih karakteristika. [1]
U košnici se mogu lako raspoznati mlade od starih pčela po njihovom spoljašnjem izgledu. Tek izležene radilice su veoma dlakave i zbog toga svetle boje, sporo se kreću i ne mogu da lete. [1]
Zahvaljujući biološkim odlikama, pčele radilice su jedina živa bića koja daju tri proizvoda iz vlastitog tela (mleč, vosak i otrov), a tri sakupljaju iz prirode (nektar, polenov prah i propolis). Pčele radilice predstavljaju osnovni biološki potencijal u košnici od koga, pored ostalog, zavise prinosi pčelinjih proizvoda. [1]
Trutovi su polno razvijeni mužjaci, čija je glavna namena da oplode maticu, od kojih samo najsposobniji izvrše svoj biološki zadatak. Istovremeno svoj ljubavni užitak plaćaju životom. Za razliku od svih članova pčelinjeg društva, priroda im je podarila kratak životni vek i surov završetak, jer ih pčele krajem leta, kad prestane paša, isteraju iz košnice gde usled gladi i hladnoće uginu. [1]
Uslovi života trutova zavise o sredini u kojoj se nalaze. Nemaju žaoke da se brane, niti korpice na nogama da sakupljaju polenov prah, niti voskovnih i mlečnih žlezda da luče vosak i matični mleč. Njegov jezik je kratak, tako da iz biljaka ne mogu uzimati nektar kao hranu, usled čega su upućeni isključivo na hranu iz ćelija saća sa medom. [1]
U proleće, kad društvo dostigne određeni nivo razvoja, broj trutova se povećava uporedo sa jačanjem društva, jer se i pčele tada prema njima odnose brižljivo. Dužina tela trutova dostiće 15 do 17mm. [1]
Broj trutova u jednom pčelinjem društvu se kreće između par stotina do par hiljada, u zavisnosti od kvaliteta, odnosno starosti matice, kvaliteta saća, stanja društva, unosa nektara i drugih spoljnih faktora. Trutovi žive kratko, obično 20 do 30 dana. [1]
Ako u pčelinjem društvu nekim slučajem nestane matica i van sezone, pčele će izvoditi i odgajati trutove ili zadržavati postojeće, pa iskusni pčelari tokom jeseni, kad uzimljavaju pčelinja društva na osnovu prisustva trutova otkrivaju društva bez matice. [1]
